Wdrożenia blockchain w sektorze energetycznym – aspekty prawne

Rozwiązania oparte o technologię rejestrów rozproszonych (ang. distributed ledger technology, DLT) opartych o łańcuch bloków (blockchain, BC), zyskują cały czas na popularności w wielu sektorach gospodarki. Również w przypadku sektora energetycznego, spodziewany jest dynamiczny wzrost ich wykorzystania. Zgodnie z badaniami Global Market Insights[1], wartość tego rynku ma osiągnąć 3 biliony $ do 2025 r. Ma to związek m.in. z rosnącym rynkiem handlu energią odnawialną z udziałem prosumentów, w którym rozwiązania oparte o blockchain wykazują duży potencjał zastosowania.

Poniższy diagram obrazuje wyniki badań dotyczących wykorzystania technologii blockchain w poszczególnych branżach. Sektor energetyczny plasuje się na trzecim miejscu.

Rys. 1. Inwestycje w technologie blockchain w poszczególnych branżach.  Dane na podstawie opracowania PwC z 2018 roku Global Blockchain Survey 2018 Report (link: https://www.pwc.com/gx/en/industries/technology/blockchain/blockchain-in-business.html)

Blockchain nie posiada jednolitej definicji. W praktyce funkcjonują różne jego warianty (takie jak: prywatny, publiczny, z ograniczonym lub nieograniczonym dostępem). Szukając elementów wspólnych dla poszczególnych rodzajów rejestrów opartych o BC można wskazać, że jest to rozproszona baza danych, w formie łańcucha bloków, ułożonego chronologicznie, która zawiera historię wszystkich zweryfikowanych i zaakceptowanych przez uczestników zmian, zwanych transakcjami[2]. Każdy z bloków danych w ramach łańcucha zawiera znacznik czasu oraz odnośnik do poprzedniego bloku. Całość danych jest zabezpieczona z wykorzystaniem kryptografii asymetrycznej, a zmiana danych w jednym bloku wymagałaby modyfikacji wszystkich kolejnych i zgody wszystkich uczestników. Należy przy tym podkreślić, że blockchain jest zdecentralizowany, a transakcje mogą być przetwarzane przez wszystkie urządzenia działające w sieci typu peer-to-peer.

Jednym z rozwiązań bazujących na technologii blockchain są tzw. inteligentne kontrakty (ang. smart contracts), umożliwiające zawieranie umów, które będą wykonywane w sposób automatyczny, jeśli zostaną spełnione określone warunki. Inteligentne kontrakty zostają zapisane w sieci blockchain, co ma zapewniać ich bezpieczeństwo i transparentność.

Technologia blockchain w energetyce

Jako przykłady zastosowań technologii blockchain w sektorze energetycznym można wskazać na:

• systemy wykorzystywane dla celów zawierania transakcji sprzedaży energii miedzy małymi producentami energii (prosumentami) a odbiorcami, bez konieczności udziału centralnego pośrednika, a także dostęp do informacji o tych transakcjach po ich rozwiązaniu;
• rozwiązania usprawniające proces zawierania umów między dużymi dostawcami energii a ich klientami w sposób zdalny oraz umożliwiające zapisywanie dokumentów w sieci blockchain, a także dostęp do tych umów po ich rozwiązaniu;
• rozwiązania usprawniające procesy wystawiania i przekazywania faktur i dokonywania rozliczeń (np. z wykorzystaniem aplikacji mobilnych);
• rozwiązania usprawniające procesy rozliczeń za ładowanie samochodów elektrycznych, z  wykorzystaniem wbudowanego w nie oprogramowania, umożliwiającego automatyczne rozliczanie transakcji z wykorzystaniem kryptowalut.

Korzyści z zastosowania technologii blockchain dla sektora energetycznego

Powszechnie wskazuje się na następujące zalety wykorzystania technologii blockchain w sektorze energetycznym:

– obniżenie kosztów zawierania transakcji;

– usprawnienie procesów komunikacji w łańcuchu dostaw;

– usprawnienie procesu sprzedaży energii i rozliczeń;

– zwiększenie bezpieczeństwa, pewności obrotu energią;

– zwiększenie dostępu do tańszych źródeł energii lub źródeł energii odnawialnej (tym samym wzrost popularności wykorzystania odnawialnych źródeł energii).

Powyższe nie oznacza, że wykorzystanie technologii blockchain nie wiąże się z żadnym ryzykiem. Aplikacje wykorzystujące tę technologię, podobnie jak innego rodzaju oprogramowanie,  wykazują podatność na ataki hakerskie, czy błędy programistyczne. Takie błędy mogą wpływać przykładowo na niezgodne z założeniami uczestników wykonanie transakcji. Należy wziąć to pod uwagę, przy analizie ryzyka wdrażanych projektów i w ramach negocjacji umów z dostawcami oprogramowania.

Wyzwania prawne

Ze względu na swój innowacyjny charakter, w ramach projektów wdrażania technologii blockchain, występuje szereg wyzwań prawnych związanych z potrzebą dostosowania projektowanych rozwiązań do funkcjonującego środowiska prawno-regulacyjnego. W tym zakresie warto zwrócić uwagę na następujące obszary: ochrona prywatności, wartość intelektualna, aspekty cywilnoprawne, prawo konkurencji.

Ochrona prywatności

W ramach blockchain może dochodzić do przetwarzania danych, które mają charakter danych osobowych w rozumieniu ogólnego rozporządzenia o ochronie danych (RODO)[3], a więc informacji o zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osobie fizycznej. Aby ocenić, czy osoba fizyczna może być bezpośrednio lub pośrednio zidentyfikowana należy wziąć pod uwagę wszelkie racjonalne i prawdopodobne sposoby, które mogą zostać użyte przez administratora danych lub inną osobę w celu zidentyfikowania osoby fizycznej (w przypadku systemów blockchain np. poprzez połączenie publicznego klucza użytkownika z jego adresem IP). Jakkolwiek w ramach systemów opartych o blockchain, dane użytkowników dokonujących transakcji mogą być przetwarzane w postaci zaszyfrowanej, to na gruncie RODO takie dane (jako dane spseudonimizowane) również należy traktować jako dane osobowe. W związku z szeroką definicją danych osobowych, w wielu rejestrach opartych o blockchain, przewidziane w RODO zasady ochrony prywatności będą miały zatem zastosowanie. W przypadku stwierdzenia, że w ramach systemu blockchain będą przetwarzane dane osobowe, należy ustalić statusy poszczególnych podmiotów występujących w tym systemie. A zatem, kto jest administratorem danych (podmiotem, który ustala cele i sposoby przetwarzania danych osobowych), a kto podmiotem przetwarzającym, czyli tzw. procesorem (podmiotem, który przetwarza dane osobowe w imieniu administratora). W niektórych sytuacjach może również dochodzić do sytuacji współadministrowania danymi osobowymi przez dwóch lub więcej administratorów. Systemy oparte o blockchain z reguły nie posiadają podmiotu centralnie administrującego systemem, a sami użytkownicy również mogą  uczestniczyć w jego administrowaniu w charakterze węzłów (ang. nodes; podmiot, który przechowuje lokalnie kopię rejestru) lub „górników” (ang. miners; podmiot, który tworzy nowe bloki i proponuje ich dodanie do łańcucha). W niektórych przypadkach prawidłowe określenie statusów poszczególnych uczestników systemu blockchain może nie być jednoznaczne i wymagać szerszej analizy.

Na administratorze danych spoczywa szereg obowiązków wynikających z RODO. W kontekście przetwarzania danych osobowych w rejestrach rozproszonych opartych o blockchain zwraca się szczególną uwagę na wyzwania związane z realizacją prawa do sprostowania danych lub usunięcia danych (prawa do bycia zapomnianym). W istocie rzeczy technologia blockchain ma bowiem uniemożliwiać zmiany w zapisach historycznych w rejestrze, w celu zapewnienia odpowiedniego stopnia zaufania użytkowników do danych w nim zawartych. W tym zakresie dyskutowane są różne rozwiązania, w tym np. przechowywanie danych stanowiących dane osobowe poza systemem blockchain, a w jego ramach wyłącznie odnośników (linków) do tych danych.

Aspekty cywilnoprawne

W obszarze zawierania inteligentnych kontraktów (smart contracts) z wykorzystaniem technologii blockchain, w pierwszej kolejności należy ocenić, czy w danym przypadku taki kontrakt stanowi umowę w znaczeniu prawnym (jako co najmniej dwustronna czynność prawna określająca wzajemne prawa i obowiązki stron, zawierana poprzez złożenie zgodnych oświadczeń woli). W praktyce spotyka się wiele rodzajów inteligentnych kontraktów i nie wszystkie stanowić będą umowy w znaczeniu cywilnoprawnym.

Jeśli inteligentny kontrakt stanowi umowę w rozumieniu prawnym, będzie miał do niego zastosowanie reżim regulacji cywilnoprawnych. W związku z tym analizie należy poddać prawo właściwe dla danej umowy oraz wiele innych aspektów prawnych, jakie z niego wynikają, takich jak skuteczność złożenia oświadczeń woli, forma prawna, zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych stron umowy. Nie bez znaczenia pozostaje również kwestia ewentualnego stosowania klauzul abuzywnych (niedozwolonych).

Własność intelektualna

Warto zwrócić uwagę, że niektóre aspekty funkcjonowania rejestrów opartych o technologię blockchain mogą podlegać ochronie w ramach systemu ochrony własności intelektualnej. Jeżeli dane rozwiązanie techniczne spełnia określone kryteria, tj. ma charakter nowatorski, posiada poziom wynalazczy i nadaje się do przemysłowego zastosowania, można rozważyć objęcie go ochroną patentową. Jakkolwiek podstawowe elementy technologii blockchain są elementem wiedzy publicznej, która nie może być objęta ochroną patentową, to ulepszenia w zakresie jej bezpieczeństwa, czy technik szyfrowania już tak[4].

Blockchain jako ustrukturyzowana baza danych może również podlegać ochronie na podstawie regulacji dotyczących ochrony baz danych. W Polsce jest to Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych, na podstawie której tzw. prawo sui generis do bazy danych przysługuje producentowi bazy danych. Producentem bazy danych jest podmiot, który ponosi ryzyko nakładu inwestycyjnego przy tworzeniu bazy danych.  Producentowi bazy danych przysługuje wyłączne i zbywalne prawo pobierania danych i wtórnego ich wykorzystania, przez okres 15 lat następujących po roku, w którym baza danych została sporządzona lub udostępniona publicznie. W przypadku niektórych systemów opartych o blockchain, gdzie baza danych rozwijana jest przez wiele podmiotów posiadających status „górników” lub „węzłów” (w przeciwieństwie do platform o charakterze bardziej scentralizowanym), ustalenie któremu z podmiotów należy przypisać status producenta bazy danych może być trudne.

Prawo konkurencji

Oferowanie platform obrotu (w tym obrotu energią), wykorzystujących technologię blockchain może potencjalnie rodzić również wyzwania w obszarze prawa konkurencji. Te mogą się pojawić w sytuacji, gdy dostęp do określonej platformy jest ograniczany przez jej operatora lub operatorów, w sposób który mógłby prowadzić do nieuzasadnionego wykluczenia określonych grup podmiotów. Jeśli dostęp do platformy byłby istotny z punktu widzenia możliwości rozpoczęcia określonej działalności, ograniczanie dostępu do niej mogłoby potencjalnie zagrozić rozwojowi danego rynku. W praktyce działania platform obrotu może również dochodzić do nielegalnych zmów cenowych, zarówno o charakterze jawnym jak i niejawnym.

————————-

Podsumowując, wdrożenie technologii blockchain wymaga wieloaspektowego podejścia, również pod kątem prawnym. W niektórych przypadkach otoczenie prawno-regulacyjne może skutkować koniecznością korekty niektórych założeń technicznych, w celu dostosowania ich do wymogów prawnych.  Biorąc pod uwagę, że wiele projektów związanych z technologią blockchain w sektorze energetycznym jest obecnie na początkowym etapie rozwoju, rozważania w zakresie aspektów prawnych z nią związanych mogą się wydawać mocno teoretyczne. Niemniej należy zwrócić uwagę, że o wiele łatwiej wprowadzić odpowiednie zmiany, mitygujące zidentyfikowane ryzyka prawne, już na początkowym etapie rozwoju danego projektu, niż  gdy dany projekt jest już na etapie zaawansowanym.

[1] Nicolas Nhede, Blockchain in energy market to reach $3 billion by 2025 (Link: https://www.smart-energy.com/industry-sectors/energy-grid-management/blockchain-in-energy-market-to-reach-3-billion-by-2025/; dostęp 09.03.2021).

[2] Podobnie w raporcie: „Blockchain w Polsce” wydanym przez Polską Izbę Telekomunikacji i Informatyki, Warszawa 2018, s. 8.

[3] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych)

[4] Tak również: J. Bacon, J.D.Michels, Ch. Millard, J. Singh, Blockchain Demystified, Queen Mary University of London, School of Law. Legal Studies Research Paper No. 268/2017

Współautorem tekstu jest mec. Karol Juraszczyk